اخلاق کار از دیدگاه اسلام

نویسنده : نامزد پوهنیار محمدیما دستگیر قادری

وظیفه: استاد پوهنحی اداره و پالیسی عامه پوهنتون بلخ

سطح تحصیل: ماستر رشته اداره عامه،

شماره تماس : ۰۷۹۴۹۹۵۰۷۷

ایمیل آدرس: yama.dq51@gmail.com

چکیده

ارزش کار و تولید در اسلام، به رعایت اخلاق و ارزش های دینی در این عرصه منوط است. عناصر اخلاقی کار و تولید در آموزه‏ های دینی بسیار گسترده است. تحقّق عینی این عناصر، از یکسو، زمینه‏ ساز گسترش و بهینه ‏سازی فعالیت های تولیدی و در نتیجه رشد اقتصادی است و از سوی دیگر، ضمن جهت‏ دهی به فعالیت ها و سرمایه‏ گذاری ها، سالم‏ سازی آنها را موجب می‏ شود.  اسلام به عنوان دین کامل هیچ عرصه یی را بدون رهنمود کلی کنار نگذاشته است. در عرصه کار نیز اسلام رهنمایی مشخص و کامل خود را دارد که درین مقاله تلاش می‌شود اصول اخلاق کار در دین مقدس اسلام بررسی گردد.

این تحقیق از لحاظ روش به شیوة توصیفی انجام شده است و برای گردآوری اطلاعات آن از منابع معتبر داخلی و برون مرزی استفاده به عمل آمده است. همچنان از حیث هدف این یک تحقیق کاربردی می‌باشد.

این تحقیق در نخست به تعریف مفاهیم اخلاق، کار و سپس اخلاق کاری پرداخته و متعاقباً یافته های آن در سه بخش به ترتیب با محورهای جایگاه و منزلت کار قرآنکریم، اهداف کار از دیدگاه اسلام و اصول اخلاقی کار و یا مبانی اخلاق کار از رویکرد اسلامی مورد بحث و تحلیل قرار گرفت که طی آن مهم‌ترین احکام و آموزه های اسلامی در پیوند به کار و اخلاق کاری بررسی و تحلیل گردیده و در پایان، پشنهاد مرتبط به موضوع تحقیق ارائه گردید.

مفاهیم کلیدی: اخلاق کار، اصول اخلاقی، حرفه، اسلام، امانتداری  

Work ethics from the perspective of Islam

Abstract

The value of work and production in Islam is dependent on the observance of morals and religious values in this field. The moral values of work and production are very wide in religious sources. Observation of this components, on the one hand, is the basis for expanding and optimizing production activities and as a result of economic growth, and on the other hand, while directing activities and investments, it causes them to be healthy. Regarding work ethics Islam has its own specific and complete guidance, and in this article, the principles of work ethics in the holy religion of Islam are tried to be investigated.

This research has been done descriptively in terms of method, using reliable domestic and international sources have been used to gather information. In addition, in terms of the purpose, this is applied research.

This research first defined the concepts of ethics, work, and then work ethics, and later on its findings were described in three parts, respectively, with the themes of the status and dignity of work in the Holy Quran, the goals of work from the perspective of Islam, and the ethical principles of work, or the basics of work ethics from the Islamic approach. Finally, the researcher proposed a bunch of effective recommendations.

Key concepts: work ethic, ethical principles, Job, Islam, work conscience

مقدمه

در اسلام، کار و تولید، نه امری مادّی، بلکه عبادتی بزرگ بوده و حق تولید برای تمام انسان ها است، بنابراین بررسی مؤلفه های اخلاق کار ضرورت می یابد. با توجه به اهمیت کسب وکار در قرآن و سنت پیامبر اکرم و خلفای راشدین علیهم السلام راهکارهای برای ارتقاء فرهنگ کار و تلاش در جامعه ی امروز افغانستان قابل استنباط است، مواردی نظیر: احیای فرهنگ غنی کار و تلاش و همت، هماهنگ سازی تمامی بخش‌های دخیل در امر عملیاتی کردن کار، ایجاد وحدت و همدلی بین تمام کارمندان، برنامه ریزی جهت ایجاد انگیزه برای عموم جامعه، ایجادسیستم واحد برنامه ریزی، هماهنگی، هدایت، کنترل و نظارت لازم است. (موحدی، ۱۳۹۷)

انسان از دو بعد مادی و معنوی «جسم و جان» ترکیب یافته و هر یک از این دو بعد، برای رشد و بالندگی به تقویت، انرژی و تغذیه سالم نیازمند است. خدای متعال، که جهان هستی را خلق کرده و انسان را به عنوان گل سر سبد مخلوقات خود معرفی کرده، طبیعت را مسخر او ساخته و ابزار و امکانات مورد نیاز را در اختیار او قرار داده است. انسان می تواند در سایه تدبیر و تلاش، از مواهب الهی استفاده کند و زمینه رشد و تعالی مادی و معنوی خود را فراهم کند. اشتغال و کار از مسائلی است که برای پیمودن راه های ترقی مادی و معنوی، نقشی بنیادین دارد و کار برای ادامه زندگی و بقای جامعه ضرورتی اجتناب ناپذیر است. زندگی هرکس به واسطه کارکردن تأمین و اداره می شود و خودکفایی هر جامعه ای به میزان و نوع عملکرد شاغلان آن جامعه بستگی دارد. علاوه بر اینها، کار موجب نشاط انسان شده، بیکاری موجب فقر، افسردگی، فساد و سرخوردگی اجتماعی می گردد. اهمیت کار در سنین جوانی دو چندان است و آثار و ثمرات آن برای نسل جوان ارزش زیادی دارد (میرمعزی، 1378)

نگاه اسلام به کار، نگاه زیبا و بسیار سازنده ای است که در روایات و احادیث ما بدان جهت داده شده است و بالتبع به مقم کارگر اهمیّت فراوانی داده است و در مقابل از بیکاری و تنبلی بسیار مذمّت شده است و نگاه اسلام به تنبلی و بیکاری نگاه طرد کننده ای است و ثانیاً کار دارای آثار جسمی و فوائد روحانی فراوانی است که البته در تهذیب اخلاق هر انسانی دارای آثار فراوانی می باشد که یکی از مهم ترین آثار کار، نفی هرزگی و ولگردی می باشد که انسان را از نزدیک شدن به گناه باز می دارد ثالثاً کار در اسلام دارای اخلاق و آداب باطنی است یکی از مهمترین آنها انجام کار برای خداوند و اخلاص است که در جهان امروز به این مسئله اصلاً اهمیتی داده نشده است؛ بلکه هیچ جایگاهی ندارد و شاید تنها مسئله مهم در کار کسب سود باشد چنانچه در نظام سرمایه داری یکی از اصول، کسب سود باشد چنانچه در نظام سرمایه داری یکی از اصول، کسب سود هر چه بیشتر می باشد. با توجه به نگاه و دیدگاه اسلام به کار در جامعه انسانی به این قضیه می رسیم که هدف اسلام علاوه بر فوائد اقتصادی کار، ساختن انسان و تهذیب اخلاق او می باشد و نگاه این دین فقط ساختن جامعه و سود درآمد نمی باشد.  به همین دلیل نیاز میرود تا مورد احکام اسلامی پیرامون کار بصورت دقیق آن بررسی و تحقیق صورت گیرد. بنده بر خود لازم دانستم تا با انجام این تحقیق مسئولیت علمی و ایمانی خود را به انجام برسانم.

طرح مسأله

اﺧﻼق، ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي از ﺑﺎﯾﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﯾﺪﻫﺎ و ﺟﺰء ﻓﻄﺮت و طبیعت ﻋﻘﻠـﯽ ﺑﺸـﺮ اﺳﺖ، ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻫﺪف هاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از ﻧﻈﺮ ﻗـﺮآن اﺳـﺖ؛ زﯾـﺮا اﻋـﺘﻼ و ﺳـﻌﺎدت اﻧﺴﺎن در ﮔﺮو ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي و آراﺳﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﺧﻼق اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم (ﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ وسلم) ﻫﺪف از ﺑﻌﺜﺖ ﺧﻮد را ﺗﮑﻤﯿﻞ مکارم اﺧﻼﻗﯽ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﻧﺪ.

ﮐﺎر ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از فعالیت‌های اﻃﻼق ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ، ﺑﺎ ﻫﺪف ﮐﺴﺐ درآﻣﺪ و رﻓـﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻓﺮدي و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﺷﻮد. ﯾﮑـﯽ از ﺣﻮزه ﻫﺎي اﺧﻼق، اﺧﻼق ﮐﺎرﺑﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺑﺮرﺳﯽ رﯾﺸـﻪ اي ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ را دارد و راه ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ اﺧﻼﻗﯽ و ﺷﯿﻮه ﺗﺤﻘﻖ آﻧﻬﺎ را در ﺣﻮزه ﻫﺎي ﺧﺎص زﻧـﺪﮔﯽ ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽ دﻫﺪ. اﺧﻼق ﮐﺎر، ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از زﯾﺮ ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎي اﺧﻼق ﮐﺎرﺑﺮدي اﺳﺖ از ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾـﮋه اي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﭘﺬﯾﺮد ﮐﻪ در ﻫﺮ ﮐﺎري ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ رﻋﺎﯾﺖ دﺳﺘﻪ اي از ﺑﺎﯾﺪﻫﺎ و ﻧﺒﺎﯾﺪﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون رﻋﺎﯾﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد. دین مقدس اسلام، آﻣـﻮزه ﻫـﺎي ﺑـﺎ ارزﺷﯽ را در زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ دارد و ﮐﺎر و ﺗﻼش را ﺑﺎ دراﯾﺘﯽ واﻗﻊ ﺑﯿﻨﺎﻧـﻪ ﺑﯿـﺎن نموده است. دین مقدس اسلام در موارد مختلف ﺑـﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺧﻼﻗﮕﺮاﯾﯽ در ﮐﺎر ﭘﺮداﺧﺘﻪ است؛ ﺑـﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺗﺒﯿـﯿﻦ ﻋﻠـﻞ، ﮔـﺮاﯾﺶ ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑـﻪ ﺻﻮرت اﺧﻼﻗﯽ، ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾـﻦ ﺗﺤﻘﯿـﻖ درﺻـﺪد اﺳـﺖ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از آﯾﺎت و احادیث مبارک ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ آن ﺑﭙﺮدازد. (مشایخی پور، ۱۳۹۰)

يكی از مباحث مهم و اصولی در کار و وظیفه مسأله اخلاق است از نظر اسلام فعاليت‌های شغلی بايد توأم با اخلاق و معنويت باشد تا راه حاصله مشروع باشد. کار عبارت است از تلاش و کوشش انسان ها براى آماده کردن زاد و توشه ىِ آخرت در دوران زندگى در دنیاى مادى. کار و تلاش اقتصادی علاوه بر نقش مثبت در تعالی شخصیت انسان و کسب درآمد، توسعه و پیشرفت جامعه را در پی دارد. کار منشاء اصلی تولید ثروت است. در بینش و تفکر اسلامی، کار خلاق و مولد منشاء کسب مال و درآمد و کلید استفاده از منابع طبیعی و خدادادی است. در مکتب اسلام بیکاری و نیازمند دیگران بودن امری ناپسند شمرده شده است. (آقاپور، ۱۳۹۱) درین مقاله، با هدف ارزش و اهمیت کسب و کار از دیدگاه اسلام و قرآن، به بیان اهمیت کار و اصول اخلاق کاری پرداخته خواهد شد. زیرا فهم این مسائل باعث خواهد شد تا فرهنگ اخلاق کاری مطابق ارزش های اسلامی و جامعه افغانی تطبیق گردد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

قوانین اسلامی به طور کامل همه جنبه های زندگی را شامل کار در یک سازمان را بر می گیرد. مطالعه حاضر اصول اخلاقی کار را در آیینه دین مبین اسلام، ر بررسی می کند. محیط کسب و کار در اقتصاد از مهم ترین بسترهای رشد اقتصادی یک کشور محسوب می شود. در اقتصاد و بویژه اقتصاد اسلامی، این محیط می بایست از ملاحظات و ملازمات اخلاقی برخوردار باشد. افراد جامعه با عقاید و باورهای گوناگون به نوبه خود می توانند بر متغیرهای اقتصادی تاثیر گذار باشند ،که این اثر گذاری توسط کار و فعالیتی است که افراد در جامعه عرضه می دارند. با توجه به اینکه همواره از دید دین اسلام رعایت اصول اخلاقی در کار توصیه شده است، به نظر می رسد که افراد با فهم دقیق آموزه های دینی خود و رعایت موازین اخلاقی فعالیتی را با متعارض با منافع عموم انجام ندهند. دولت ها در کنار برخی اقدامات در جهت تسهیل و ارتقاء انجام امور می توانند زمینه ساز رعایت این اصول باشند. لذا در جامعه اسلامی که هدف رسیدن به سعادت و کمال انسانی است، لازم است افراد با رعایت موازین اخلاقی توصیه شده در آیات و روایات، کار و فعالیت خود را در جامعه به عنوان وظیفه خود انجام دهند. در این راستا از وظایف دولت ها در هر کشور این است که بستر ها و ساختارهای لازم را در راه رسیدن به این هدف فراهم نمایند.

سوالات تحقیق

این تحقیق تلاش می‌نماید تا به سوالات زیر پاسخ های همه جانبه و دقیق ارائه نماید:

اخلاق کار چیست و دارای چه ویژگی‌هایی می‌باشد؟

چه رابطه‌یی میان کار و اخلاق وجود دارد؟

اخلاق کاری در دین مقدس اسلام از چه جایگاهی برخوردار است؟

مهم‌ترین اصول اخلاقی کار از دیدگاه دین مبین اسلام کدام ها اند؟

اهداف تحقیق

این تحقیق نیت دارد تا به اهداف زیر دست پیدا کند:

ارائه تعریف و مفاهیم کار و اخلاق کاری

شناسایی ویژگی های اخلاق کار.

بررسی جایگاه و منزلت اخلاق کار در دین مقدس اسلام.

شناسایی و بررسی اصول اخلاقی کار از رویکرد اسلامی.

بررسی ادبیات تحقیق (پیشینه تحقیق)

«اخلاق» جمع «خُلق» در کتب لغت، بیشتر به معنای طبیعت و سرشت آمده است. راغب یکتن از نویسندگان درین مورد نوشته است: «خَلق» و «خُلق» در اصل، یکی هستند، اما «خَلق» به هیأت، اشکال و صورت هایی که با چشم درک می شود اختصاص یافته و «خُلق» به قوا و سجایایی که با بصیرت درک می شود مختص شده است (راغب اصفهانی، 1383). در نتیجه می‌توان گفت که «خُلق» صفت و کیفیت درونی ثابت در نفس انسان است. بیشتر علمای اخلاق «خُلق» را اینگونه تعریف کرده اند: ملکه نفسانی که افعال از آن به آسانی صادر می شود. (موحدی، ۱۳۹۷)

 ﮐﺎر در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻤﻞ، ﻓﻌﻞ وﮐﺮدار اﻧﺴـﺎن آﻣـﺪه اﺳـﺖ و در اﺻﻄﻼح، آﻧﭽﻪ از ﺷﺨﺺ ﺻﺎدر ﮔﺮدد وآﻧﭽﻪ ﺷﺨﺺ ﺧﻮد را ﺑـﻪ آن

در هر جامعه و هر گروهی بایدها و نبایدهایی وجود دارد؛ یعنی کارهایی که باید افراد به عنوان عضوی از جامعه یا گروه، آن ها را انجام دهند و یا کارهایی که نباید انجام دهند که البته دین کامل اسلام نیز دارای این بایدها و نبایدها می باشد. با توجه به این تعاریف، افراد باید در انجام هر کاری نسبت به آن ، اخلاقیات و یا همان بایدها و نبایدها را مراعات کنند و با کمی دقت متوجه شویم که اخلاقیات در جزء جزء زندگانی بشر وجود دارد که در جوامع اسلامی در قالب دین و در جوامع غیر اسلامی در قالب قانون به مردم ارائه می شود.

ﻣﺸﻐﻮل ﺳازد ﮐــﻪ اﻟﻔﺎظ دﯾﮕﺮش ﻋﻤﻞ و ﻓﻌﻞ و ﺷﻐﻞ اﺳﺖ. (دهخدا، ۱۳۳۶)

به عنوان مثال:

 بایدها و نبایدها در رانندگی (قوانین راهنمایی و رانندگی مانند اشاره ترافیکی)؛

بایدها و نبایدها در آموزشگاه ها (مکاتب، مدارس، پوهنتون‌ها)؛

بایدها و نبایدها در صنوف (مثلاً صنف اداره عامه و یا پالیسی عامه) و مشاغل و …؛

ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﮐﺎر، ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻐﺰ، دﺳﺘﻬﺎ، اﺑﺰار و ﻣﺎﺷﯿﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده ﻋﻤﻠﯽ از ﻣﺎده روي آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﺪ و اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﻧﯿـﺰ ﻣﺘﻘـﺎﺑﻼ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن اﺛﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارد و او را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽ دﻫﺪ. (توسلی، ۱۳۸۱) ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺎر، ﺳﻪ وﯾﮋﮔﯽ دارد: ﻧﺨﺴﺖ، ﮐﺎر ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻓﮑﺮي و ﺑﺪﻧﯽ اﺳﺖ. دوم: از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺎر، ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ، ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺘﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ ﺷﻮد. ﺳﻮم در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎر، دﺳﺘﻤﺰدي ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽ ﮔﺮدد.

اخلاق کاری به عنوان سیستمی از باور ها، اصول، مبانی، باید ها و نباید ها تعریف می شودکه براساس آن نیک و بد های سازمان مشخص می شود و عمل بد از خوب متمایز می گردد ( الوانی، ۱۳۸۰).

اخلاق می تواند به مکانیزمی ارتباطی بین اجتماع و امور شخصی باشد. رفتار اخلاقی، عادت های کاری خوب، نگرش های کاری مثبت، هماهنگی با دیگر افراد و مهارت های مورد نیاز برای حفظ شغل است. به منظور درک و مفهوم اخلاق کاری، به تقسیم بندی نیروهای کاری اشاره می شود. برخی از افراد تمایل فراوان به تلاش و فعالیت دارند، سکون و آرامش را پسندیده نمی دانند و فضایل اخلاقی آنان در کارهایشان شکوفا می گردد.  در مقابل، گروهی هم تمایلی به کار و مجاهدت ندارند و تنها با نیروهای جبری و فشارهای بیرونی باید آنان را به کار وادار کرد. بنابراین اخلاق کاری، متعهد شدن توان ذهنی، روانی و جسمانی فرد یا گروه اندیشه جمعی در جهت اخذ قوا و استعداد درونی گروه و فرد برای توسعه است.

روش تحقیق

این یک تحقیق کاربردی است و به روش توصیفی انجام می‌شود. برای گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه یی استفاده شده است و تلاش گردیده است تا با استفاده از منابع معتبر به پرسش‌های تحقیق پاسخ داده شود.

یافته های تحقیق

مهم ترین یافته های تحقیق عبارتنداز :

جایگاه و منزلت کار در قرآن کریم

کتاب آسمانی قرآن کریم از آنجایی که به بهره برداری از نعمت های خداوند در کره زمین نظر دارد، استفاده آدمیان از نعمت های موجود و همچنین بهره بردن از دسترنج خویش را مدّ نظر دارد؛ از این رو می فرماید: برای انسان، زمین مرده نشانه ای است که آن زمین را زنده و سبز کردیم و از آن، دانه در آوردیم که از آن دانه ها می خورند و در زمین، باغهایی از درخت خرما و تاک پدید آوردیم و چشمه ها روان ساختیم تا از میوه درختان و آنچه که با دست خود به عمل آورده اند بخورند، پس اکنون، آیا شکر نمی گزارند (۳).

در آیه فوق فرموده است: وَ مَا عَمِلَتْه اَیْدیهِمْ، که با توجه بدان، جایگاه کار در اسلام را می یابیم. خداوند متعال می فرماید: وَ جَعَلَ النَهارَ نُشُوراً، و خداوند روز را وقت برخاستن از خواب قرار داد (سوره فرقان، آیه 47). خداوند روز را زمان کار کردن و کسب و معاش قرار داد تا انسان، روزی خود را با دست رنج خود بدست آورد و شکر حق را بگذارد، و چقدر در احادیث معصومین سفارش شده است که از دست رنج خود روزی بخورید و بر دیگران تکیه نکنید و روزی خود را بر دیگران تحمیل نکنید؛ رسول گرامی اسلام فرموده است: از دست رنج خود بخورید.

به هر حال تأکید بر کار کردن و ترک بیکاری و بیکارگی، مطابق آنچه که در روایات اسلامی آمده است همانند یک اصل به شمار می آید و تعلیمات بسیاری برای تشویق مردم به کار کردن و درست کار کردن و به کار بردن نیروی فراوان در آن، رسیده است و چه بسیار آموزشهایی که بیکاری و ولگردی را تقبیح نموده و تنبلی و ترک کوشش و تلاش و نرفتن به دنبال کار را مورد تحقیر قرار داده است. در روایات بسیاری تأکید شده است که انسان باید از دست رنج خویش بهره مند گردد نه از دست رنج دیگران، و از کوشش خود روزی بخورد و کَلِّ بر مردم نباشد و اسلام عزیز کسی را که کَلِّ بر مردم باشد لعنت کرده است و این کار را زشت شمرده است چنانچه پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله فرموده است: مَلْعُونٌ مَنْ کلَّهَ عَلَی الناسِ؛ یعنی هر کسی که بار زحمت خود را بر گردن مردم بیندازد ملعون است. عَلی اَیِّ حالِ کار از جهات فراوانی برای آدمی سودمند است و ضرورت آن قابل انکار نمی باشد که درین مقاله مورد بررسی عمیق قرار گرفته است.

کار و عمل از نظر اسلام بسیار محترم و مورد تکریم است؛ زیرا احترام و قابل تکریم بودن یک چیزی، تابع نتیجه آن چیز است. وقتی که به نتیجه کار و زحمت توجه می کنیم می بینیم که نتیجه کار تنها خلاصی از فقر و گرسنگی نیست؛ بلکه چندین چیز دیگر هم به دنبال دارد. از آن جمله اینکه کار بر عزّت و شخصیت انسان می افزاید و او را در نظرش محترم می نماید؛ یعنی حسّ احترام به ذات و اعتماد به شخصیت در او ایجاد می کند و بدیهی است که هر چیزی که باعث و سبب محترم شدن شخصیت انسان در نظر خودش و در نظر دیگران باشد، خودش محترم و شایسته تکریم و تعظیم است و به همین دلیل است که در اسلام کار مورد احترام و شایسته تکریم است.

در مقابل کار، بیکاری است که کوچکترین اثرش این است که احترام و شخصیت انسان را در نظر دیگران و نزد خودش از بین می برد، و همین در هم شکستن شخصیت انسان سبب می شود که تن به هر پستی و بیچارگی بدهد و انواع ابتلائات ناشی از گناه برایش پیدا شود. گذشته از همه اینها کار و فعالیت موجب سرگرمی فکری است، یعنی فکر انسان متوجه اصلاح کار خویش است و این به نوبه خود دو نتیجه دارد: یکی اینکه دیگر مجالی برای فعالیت قوه خیال و هوسهای شیطانی باقی نمی ماند؛
دیگر اینکه فکر انسان عادت می کند که همواره منظّم کار کند، از بی انتظامی و پریدن از یک شاخه به شاخه دیگر خلاص گردد. بدیهی است که یکی از اصول شخصیت انسان همان استواری و استحکام و انتظام فکر او است، علاوه بر اینها کار و فعالیت و به مصرف رسیدن درست انرژیهای ذخیره بدن به روح صفا، و به دل، نرمی و خشوع می دهد و بر عکس، بیکاری که موجب کدورت و تاریک شدن روح و موجب قساوت و سختی دل است.

از رابطه کار با تهذیب اخلاق و رابطه بیکاری با فساد اخلاق و هرزگی روح و فکر و احساسات نباید غافل بود. آدم بیکار اگر غیبت کند و به تعبیر قرآن کریم اگر گوشت مردار نخورد پس چه بکند؟ روح آدمی نیز مانند معده اش غذا می خواهد، اگر غذای کافی نرسید به هر چه رسید سدِّ جوع می کند ولو با چیزی که مورد تنفر باشد. (نعمتی، ۱۳۹۸)

اهداف کار و اشتغال از دیدگاه اسلام

اهداف مهم کار از دیدگاه منابع و روایات دین مبین اسلام عبارت اند از:

کسب درآمد و تأمین معیشت زندگی خود و خانواده: شاید نخستین انگیزه هر شخصی در انجام کار این است که به واسطه‌ی کار، نیازهای خود را تأمین کند. اُسد الغابة عن أنس: إنَّ رَسولَ اللّهِ(ص) لَمّا أقبَلَ مِن غَزوَةِ تَبوک استَقبَلَهُ سَعدٌ الأَنصارِی، فَصافَحَهُ النَّبِی(ص)، ثُمَّ قالَ لَهُ: ما هذَا الَّذی أکتَبَ یدَیک؟ قالَ: یا رَسولَ اللّهِ، أضرِبُ بِالمَرِّ وَالمِسحاةِ فَاُنفِقُهُ عَلی عِیالی. فَقبَّلَ یدَهُ رَسولُ اللّهِ(ص)، وقالَ: هذِهِ یدٌ لاتَمَسُّهَا النّار. (اُسد الغابة، ۱۹۶۷)

کسب رضای خداوند و اخلاص در کار:  یکی از اخلاق مهم در کار انجام کار برای خدا و کسب رضایت خداوند است.  شکی نیست که خداوند به عمل ما نیازی ندارد. قرآن مجید می فرماید «انتم الفقراء الی الله و الله هو الغنی الحمید؛ شما به خداوند نیازمندید و خدا بی نیاز ستودنی است.» بدون شک آنچه برای رضای خدا انجام می دهیم، سود و نفع آن برای خودمان است. پس ما به خدا نیاز داریم، چون تکامل ما در قرب و نزدیکی به او است.

اُسد الغابة ـ به نقل از اَنَس رضی‌الله عنه: هنگامی که پیامبر خدا(ص) از جنگ تبوک باز گشت، سعد انصاری، به استقبال ایشان آمد و پیامبر(ص) با او دست داد. سپس به او فرمود: «چرا دستانت، پینه بسته است؟».گفت: ای پیامبر خدا! ریسمان می کشم و بیل می زنم تا مصارف خانواده ام را فراهم آورم. پیامبر(ص) دست او را بوسید و فرمود: «این، دستی است که آتش [دوزخ]، به آن نمی رسد.»

عزّت و شخصیت یافتن:  از آثار کار، عزّت یافتن فرد است. شخص با کارکردن نیاز خود را برطرف ساخته، نیازمند کار دیگران نمی شود؛ از دیگران درخواست نمی کند و هزینه ی او بر عهده ی دیگری نیست.

رشد عقلانی و سلامت جسمی: کار، وسیله ی تجربه آموختن انسان است و بر رشد عقلانی و اجتماعی او افزوده می شود.

– کسب آرامش روحی: انسان با کسب درآمد از نظر روحی آرامش می یابد و فرد نیازمند از نظر روحی در اضطراب است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «انسان هرگاه نیازمندی های خود را تأمین کرد، آرام می گیرد» (کلینی، 1362). یکی دیگر از آثار کار، برخورداری شخص از سلامت و نشاط جسمی است. بیکاری و عاطل بودن، باعث استراحت بیش از حد و پدید آمدن روحیه‌ی خمودی و افسردگی در شخص می شود. با کار، اعضای انسان توان خود را بروز می دهد.

تأمین نیازهای اساسی اجتماع: افراد با کار می توانند نیازهای افراد جامعه را برطرف سازند. فرد نمی تواند تمام نیازهای خود را برطرف سازد؛ بنابراین هرکس با انجام کار خاصی می تواند نیاز مردم را برطرف کند و درمجموع، نیازهای تمام افراد تأمین شود

کاهش فقر و تأمین اجتماعی نیازمندان: با کار و تلاش، فقر اجتماعی از بین می رود و فرد با کسب درآمد می تواند به دیگران کمک کند. مسؤولیت اجتماعی، شخص را به کار فرامی خواند؛ حتی اگر به درآمد آن نیاز نداشته باشد. فرد باید در بُعد اجتماعی انسانی مفید و مؤثر باشد. حضرت امیرمؤمنان با کار در باغ، چاه و قنات حفر می کرد و آنان را برای مردم و کمک به نیازمندان وقف می کرد یا آنکه بردگان بسیاری را با کار و درآمد خویش رها ساخت (موحدی، ۱۳۹۷)

 اصول و مبانی اخلاق کار از دیدگاه اسلام

مهم‎ترین اصول اخلاق کار و ارزش‌های اخلاق کاری از دیدگاه اسلام قرار ذیل توضیح داده شده است:

هدفمندی و انگیزه سالم

واژه «انگیزه» از کلمه لاتین حرکت کردن گرفته شده است. این اصطلاح همان گونه که از معنای رایج آن برمی آید، به علت یا چرایی رفتار اشاره دارد. انگیزه را می توان «حالتی در افراد دانست که آنان را به انجام رفتار و عمل خاصی متمایل می کند» (الوانی، 1384).  در نگرش اسلام، هدف نهایی انسان، تکامل در پرتو نیل به قرب الهی است؛ از این رو، هدف نهایی نظام اقتصادی اسلام، فراهم کردن زمینه‏ های لازم برای دستیابی افراد به کمال مطلوب است.  انجام دادن وظایف عبادی ، «تأمین نیازهای زندگی و رسیدن به رفاه نسبی»، «خودکفایی و اقتدار جامعه»، و «مشارکت در خدمات اجتماعی» از مهم‏ترین اهداف فرد مسلمان در کار و تولید است. تفاوت در هدف ها و انگیزه‏ ها، یکی از وجوه تمایز کار و تولید در مکتب اقتصادی اسلام با مکتب سرمایه‏ داری است؛ چرا که در مکتب سرمایه‏ داری، هدف از تولید، صرفا افزایش دادن سود و درآمد است؛  از این رو، مجالی را برای اندیشیدن در ارزشها و رعایت محدودیت های اخلاقی در کار و تولید باقی نمی‏گذارد.

صداقت در کار

بر اساس آموزه های دین مقدس اسلام صداقت در کسب‌وکار یکی از موثر‌ترین راه‌ها برای فرهنگ‌سازی است که کسب‌وکار را به سوی موفقیت بلندمدت سوق می‌دهد. فرهنگِ کاری عبارت است از «ارزش‌ها و باور‌هایی که هدایت‌کننده همة عملکرد‌ها، از نحوه تولید محصولات تا نحوه بازاریابی و رفتار با مشتریان است». به‌عنوان یک مدیر، اهمیتی که برای صداقت در کسب‌وکار خود قائل می‌شویم، می‌تواند نوعی فرهنگ کاری را ایجاد کند که در آن کارکنان، احساس قدرت و اعتبار کنند.

وجدان کاری

وجدان به معنای نیروی باطنی که خوب را از بد تشخیص می دهد، تعریف شده است (معین، 1381) در اصطلاح، وجدان با عبارت های گوناگونی تعریف شده است: انسان در اعماق درون خود، قوه ای می یابد که او را به عمل نیک وادار کرده و از انجام کار بد باز می دارد و در صورت ارتکاب، او را سرزنش و ملامت می کند و با انجام کار نیک، مورد تشویق قرار می دهد. این هاتف غیبی نظرش به لذت و سود نیست و فقط آنچه را که وظیفه و تکلیف می داند، به آن امر و نهی می کند. در قرآن کریم از این درجات و مراتب به اماره، لوامه و مطمئنه تعبیر شده است (بختیاری، 1377). وجدان کاری  به معنای «گرایش به انحام دادن صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم» است  که از نشانه‏ های آن، انجام کار بیشتر و بهتر، کنترل درونی و مسئولیت‏ پذیری است.   (سنایی، ۱۳۹۵)

تخصص و تعهّد

 تخصّص و تعهّد»، دو ویژگی اساسی نیروی کار و مدیریت است که در آموزه‏های دینی، به شدّت مورد تأکید است، به گونه‏ای که ممکن نیست هیچ‏یک بدون دیگری، ملاک ارزیابی و مطلوبیت باشد: «إنّ خیر من استأجرت القویّ الأمین» ؛ «قال اجعلنی علی خزائن الأرض إنّی حفیظ علیم». در بینش اقتصادی اسلام، «متعهّد غیر متخصّص» در ردیف «متخصّص خائن» قرار می‏گیرد.

انضباط کاری

نظم و انضباط و مدیریت زمان، از مهم‏ترین عوامل بهره‏برداری بهینه از سرمایه‏هاست؛ از این رو، علاوه بر تأکید بر رعایت نظم، شاخصه‏های انضباط در فعالیتهای اقتصادی نیز مورد تأکید است. برخی از این شاخصه‏ها عبارت است از: «تقسیم وقت»، «تقسیم کار بر اساس توانمندیها و تخصّص افراد»، «رعایت میانه‏روی در کار با پرهیز از سستی یا حرص و آزمندی» و  رعایت میانه‏روی به هدف پاسداشت سلامت جسمی و روحی و رسیدگی به سایر وظایف . (سنایی، ۱۳۹۵)

 

عایت حدّ اعتدال در کار

سؤال می شود که مقصود و منظور از کار کردن چیست؟ آیا باید همه وقت را صرف کار کردن نمود و به طور کل همه چیز را فدای کسب و طلب نمود، یا حدّ و اندازه ای دارد؟ خوشبختانه پاسخ این پرسش را امام صادق – علیه السّلام – فرموده است: «باید کسب تو برای تأمین زندگی از حدِّ آدمهای کم کار بگذرد، و به اندازه اشخاصِ حریص دنیا دوست و دل به دنیا داده، نرسد؛ پس خود را در کار و کسب، در حدِّ انسانی با انصاف و آبرودار قرار بده و از اشخاص سست و ناتوان بالاتر آور و به کسب آنچه مورد نیاز است بپرداز.» مطلب از این فرمودة امام صادق – علیه السّلام – همان مسئله پر ارج قناعت است که شخص مؤمن غرق در ثروت اندوزی بی حدّ و حصر و بی خیر و منفعت نگردد و به حدّ کفاف از روزی خداوند قانع باشد.

برخورد نیک با فرادستان، فرودستان، همکاران و مراجعین

خوش برخوردی مدیر و کارمند و سر کارگر و همه و همه یکی از دیگر اخلاقیات کار است خصوصاً این که بعضی از مشاغل اجتماعی جهت برخورد بیشتر صاحبان آن ها با مردم نیاز بیشتری به برخورد خوش با مردم دارند.

 رازداری و حفاظت از اسرار اداره

برخی از مشاغل به جهت حساسیت خاص خود، نیاز مبرم به رازداری و کتمان دارد مثلاً کسانی که در بخش نظامی و امنیتی و یا سیاست های خارجی مشغول به کار هستند، نیاز است که نسبت بدان بسیار رازدار باشند به جهت آنکه بروز برخی از اطلاعات ممکن است به صلاح یک مملکت نباشد و چه بسا عواقب زیان باری را به بار آورد.

امانت داری

امانت داری از فضایل مهم رفتاری در زندگی شخصی، شغلی و حیات سازمانی است. توصیه به امانت داری در آموزه‌های دینی بسامد برخوردار است. در برخی روایات امانت داری فضیلت آمیزترین ایمان توصیف شده و خیانت نیز به عنوان زشت‌ترین رفتار، نکوهش شده است. تأمل در سیره‌ی نظری و عملی پیامبران الهی جایگاه خاصی را برای امانت داری ترسیم می‌کند. (مظاهری، ۱۳۹۶)

عدم تأخیر و تعلل در انجام وظایف

یکی از آفات اخلاق کار و حرفه امروز و فردا کردن برای مردم است و جاب مردم را درست ندادن و خلف وعده کرده است؛ از همین‎‌رو در دین مقدس اسلام این امر مذمت شده و کارکنان به انجام کارشان در اسرع وقت تأکید شده اند. در بیان این مورد پر اهمیت بسنده می کنم به ذکر روایتی از امام علی – علیه السّلام – ، «کار هر روز را در همان روز انجام بده که هر روزی را کاری است».

همدلی و مهربانی

کارگر یا کارمند و یا هر شاغل در هر شغلی کار خود را دلسوزانه انجام بدهد و گویا که آن کار را برای خودش و یا یکی از نزدیکانش انجام می دهد.

اهمیت دادن به کار

این مورد نیز اصلی است که باید رعایت شود و نشان دهنده میزان عشق و علاقه هر شخص به کار خود می باشد.

پشتکار و امیدواری

امید یک منبع قوی در تعیین رفتار است . امید منجر به نگرش افراد برای رسیدن به اهداف است . امید شامل فرایندهای شناختی است که منجر به حالت انگیزشی و در نتیجه بر ساختارهای آموزشی و همچنین شغل اثر می گذارد. در آموخته‌های به کثرت به پشتکار داشتن در مشاغل تأکید شده است.

مناقشه

اخلاق کاری به عنوان سیستمی از باور ها، اصول، مبانی، باید ها و نباید ها تعریف می شودکه براساس آن نیک و بد های سازمان مشخص می شود و عمل بد از خوب متمایز می گردد ( الوانی، ۱۳۸۰). اخلاق می تواند به مکانیزمی ارتباطی بین اجتماع و امور شخصی باشد. رفتار اخلاقی، عادت های کاری خوب، نگرش های کاری مثبت، هماهنگی با دیگر افراد و مهارت های مورد نیاز برای حفظ شغل است.

سرمایه انسانی از سرمایه های اصلی سازمان ها محسوب می شود. این سرمایه بیشتر از سرمایه های دیگر برای سازمان ها مزیت رقابتی ایجاد می کند. در این نگرش سرمایه های انسانی یا کارکنان افزون بر انجام وظایف کاری خود، نسبت به فراز و فرودهای سازمان احساس مسؤلیت نموده و در مواقع نیاز به یاری سازمان می پردازند. چنین کارکنانی از آرزوها و آرمان های هر سازمانی محسوب می شوند. از شاخص های دستیابی به این نوع کارکنان توسل به اخلاق فردی و اخلاق کاری است. زیرا وجود کارکنان اخلاقی و رعایت ارزش های اخلاقی، بستر دستیابی به نیروی انسانی متعهد می باشد. این کارکنان وظایف خود را به خوبی شناخته و در انجام کامل آن تلاش می کنند.

درین نوشته به اخلاق کار در آیینه احکام و آموزه های اسلامی بحث گردید. این تحقیق اخلاق کار را از نگاه ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻗﺮآن وﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي ﺑﺎ ﻧﮕـﺎﻫﯽ ﻫﻤـﻪ ﺟﺎﻧﺒـﻪ ﺑـﻪ مبحثﮐﺎر و اصول اخلاقی آن را مدنظر قرار داده است؛ بر اساس آن رعایت اصول اخلاقی می‌تواند باعث رشد فردی و توسعه سازمانی گردد.

نتیجه‌گیری

سعادت بشر در این جهان و جهان آخرت در گرو عمل به برنامه های اسلامی و تطبیق برنامه های روزمرّه در تمام زوایایِ آن – چه فردی و چه اجتماعی – بر قوانین نجات بخش اسلام می باشد؛ برنامه های اسلام به سه دسته تقسیم می شود:

الف: برنامه های اعتقادی (= اصول دین)؛

ب: دستورهای عملی (= فروع دین یا احکام)؛

ج: مسائل روانی (= اخلاق).

دسته اوّل برنامه هایی است در رابطه با سالم سازی فکر و اعتقاد انسان، و مکلّف باید نسبت به آنها یقین کند و آنها را از روی دلیل بپذیرد (1) و پیروی از دیگران و تقلید در آنها راه ندارد.

دسته دوّم که برنامه های عملی است مشتمل بر بایدها و نبایدهایی است که با انجام و ترک آنها اطاعت الهی تحقّق می یابد مانند خواندن نماز و پرداخت زکات و پرهیز از غیبت و سرقت.

دسته سوم برنامه هایی در رابطه با پرورش روح و سلامت روان آدمی است که شیوه تقویت صفات پسندیده است مانند عدالت، سخاوت، شجاعت و عزّت در نهاد انسانها و مبارزه با صفات ناپسند و زشت مانند حسد، بخل و نفاق را بیان می کند.

در جامعه‌ی ما نیاز است تا خصوصیات اخلاق حرفه‌ای مانند دلبستگی به کار، مشارکت و اعتماد، ایجاد همکاری و ارتباط با یکدیگر و … تعریف شود و برای رسیدن به آن فرهنگ‌سازی کنند. امروزه بیشتر کشورها در جهان صنعتی به این درک رسیده‌اند که بی‌توجهی به ویژگی‌های اخلاقی و نادیده گرفتن مسئولیت و تعهدات اجتماعی، باعث از بین رفتن سازمان‌ها و شرکت‌ها می‌شوند.

به همین دلیل، بسیاری از شرکت‌های موفق برای تدوین اصول اخلاقی به این باور رسیده‌اند که باید در سازمان‌ها فرهنگ اخلاقی شکل بگیرد و کارکنان آن را رعایت کنند؛ از این رو تصمیم گرفتند تا تحقیقات درباره‌ی اخلاق حرفه‌ای را جدی بگیرند. در دنیای مدرن، اخلاق کاری یک ویژگی ارزشمند است و کارفرمایان و رهبران برجسته در صنایع مختلف به دنبال آن هستند. نمایش ارزش های مرتبط با اخلاق کاری می‌تواند به ما کمک کند تا با گروه های بزرگ تر و ارزشمندتری همکاری نماییم.  کارکنان با اخلاق  کاری عالی معمولا برای موقعیت‌های بزرگ تر و مهم تر انتخاب می شوند چراکه آن ها اعتماد به نفس، نظم، ارتباط و در نهایت مدیریت بیشتری در ارتباط با وظایف و سایر اعضای تیم دارند و در نهایت قابل اعتمادترند.

پیشنهادها

با توجه به اهمیت کار در قرآن و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم راهکارهای زیر برای اجرایی کردن ارتقاء فرهنگ کار و تلاش در جامعه‌ی افغانستان و سایر جوامع مسلمان می‌تواند، مفید و موثر باشد:

ﻧﮕـﺮش اﺳـﺘﺮاﺗﮋﯾﮏ ﺑـﺮ اﺧـﻼق و رﺷـﺪ اﺧﻼﻗـﯽ ﺳﺎزﻣﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ )ﻣـﺪﯾﺮان اﺳﺘﺮاﺗﮋﯾﺴـﺖ ﺿـﺎﻣﻦ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻮدن ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ(؛ – ﻣﺰﯾﺖ اﺧـﻼق در ﻋﺮﺻـﮥ رﻗﺎﺑـﺖ را ﻣـﺪﻧﻈﺮ ﻗـﺮار دﻫﻨﺪ؛ – اﯾﺠﺎد ﻣﺮاﻣﻨﺎﻣﮥ اﺧﻼﻗﯽ و ارزﯾـﺎﺑﯽ ﺳـﺎﻻﻧﻪ ﻋﻤﻠﮑـﺮد اﺧﻼﻗﯽ ﺳﺎزﻣﺎن را در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﻨﺪ؛ – ﺑﺮ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ در ﺳﺎزﻣﺎنﻫـﺎ، ﺗﻮﺟـﻪ و ﺗﺄﮐﯿـﺪ و زﻣﯿﻨﻪ رﻋﺎﯾﺖ و رﺷﺪ اﯾﻦ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ ﺗﺎ اﻓﺮاد ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﻬﺒﻮد ﻋﻤﻠﮑـﺮد ﺳـﺎزﻣﺎن ﺧـﻮد ﻧﻘـﺶ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮي اﯾﻔﺎ ﮐﻨﻨﺪ و ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﻋﻤﻠﮑﺮدي ﺳـﺎزﻣﺎن ﺧﻮد را ارﺗﻘﺎ دﻫﻨﺪ؛ –

ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﺗﯿﻤﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺄﮐﯿـﺪ و از ﺗـﯿﻢﺳـﺎزي ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺷﻮد. زﯾﺮا در ﺗﯿﻢﻫﺎ و ﮔﺮوهﻫﺎ، اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ ﺑـﻪ وﯾـﮋه ﺷـﺎﺧﺺﻫـﺎي اﺧﻼﻗـﯽ ﻧﻈﯿـﺮ ﻫﻤﮑـﺎري و ﻫﻤﺪﻟﯽ، ﻣﺸﺎوره، اﻋﺘﻤﺎد، ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ ﭘـﺬﯾﺮي و اﻧﺘﻘـﺎد ﭘﺬﯾﺮي، ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ رﺷﺪ ﯾﺎﺑﺪ.

احیای فرهنگ غنی کار، تلاش و همت: کار، تلاش و همت، همواره درمیان افغان‌ها از دوره های گذشته گرفته تا به حال از جایگاه ویژه و والایی برخوردار بوده است بحث احیای فرهنگ کار به عنوان راه کار جدی با هدف به روزرسانی و نهادینه سازی توأم با ترویج و بسط آموزه های ناب اسلامی می‌تواند مردم ما را در انجام کار به روش اخلاقی و موثر آن کمک نماید.

ایجاد وحدت و همدلی بین کارمندان: این امر در جلوگیری از نفاق و دو دسته‌گی  در برنامه ریزی و اجرایی کردن موضوع بسیار حائز اهمیت است. بحث فراهم سازی زمینه های ایجاد بستر فراگیر برای کسب وکار، لازمه ی مشارکت فعالانه تمام سطوح مختلف جامعه از هر عقیده و نگرشی است و ضرورت دارد تمام آحاد جامعه را در این موضوع درگیر نماید و شایسته است که وحدت و اخوت بین تمام کارکنان تقویت گردد.

برنامه ریزی جهت ایجاد انگیزه برای عموم جامعه: اتخاذ سازوکار مناسب جهت ایجاد انگیزه برای عموم جامعه به ویژه برای کارکنان و اساتید، روحانیان، دانشجویان، دانش آموزان و تمام فعالان و پژوهشگران عرصه فرهنگ و دانش در تمامی بخش های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در دو بُعد معنوی و مادی مفید است.

 بسط ارزش های اجتماعی و آموزه های معنوی در بین تمام سطوح و طبقات اجتماعی جامعه: جامعه افغانستان یک جامعه ارزش مدار  و هنجارهای حاکم بر آن دارای نکات مثبت فراوان است. کار نیز از موضوع های ارزشی از دیرباز تا کنون بوده است. از راه های عملیاتی کردن این موضوع مهم، تکیه و بهره گیری از این ظرفیت بالا در سطح جامعه است که اگر به درستی و نحو مطلوب از آن استفاده گردد، میزان کارایی و کارآمدسازی در اجرای صحیح گرایش به کسب وکار، افزایش خواهد یافت.

بهره گیری از آموزش های اسلامی از طریق رسانه های ارتباط جمعی: به کارگیری هدفمند رسانه های دیداری و شنیداری و ارتباط جمعی در کنار آموزش های تخصصی مدیران و متولیان ذیربط، از اهمیت زیادی برخوردار است. برنامه های فرهنگی و آگاهی در مورد اصول، مبانی و ارزش های دین مقدس اسلامی در تمامی بخش به ويژه در حوزه اخلاقیات، می‌تواند جامعه را به سمت ترقی فکری و فرهنگی رهنمون گردد.

بهره گیری از آیات و احادیث و سخنان بزرگان و اندیشمندان اسلامی: استفاده از آیات الهی قرآن کریم؛ مانند فاذا فرغت فانصب (انشراح: 7) «پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می شوی به مهم دیگری بپرداز» و احادیث قدسی، روایات و احادیث پیامبر گرامی اسلام مانند: الکادّ لعیاله کالمجاهد فی سبیل الله «کار و تلاش برای خانواده مانند کسی است که در راه خدا جهاد می کند» و دانشمندان و سخنان بزرگان برای نهادینه سازی بحث صداقت در کار در بین افراد جامعه، بسیار مؤثر خواهد بود؛ چراکه اطلاعات مهم بسیاری در ارتباط با کار و تلاش وارد شده است و بهره گیری از آنها در جامعه ای که دین مدار بوده و از میزان پذیرش والای اینگونه آموزه ها در میان مردم برخوردار است.

آگاهی دهی در محیط شهری، اماکن و میادین عمومی و خدماتی: استفاده از محیط های تبلیغی سطح شهرها (میادین، چهارراه ها، نقاط پر رفت وآمد، خیابان های اصلی) اماکن عمومی، وسایل حمل ونقل عمومی مثل ایستگاه ها می‌تواند در گسترش اخلاق کاری به حدی وسیعی کمک نماید.

منابع و مأخذ

قرآنکریم.

آقاپور، رضا (1391) کسب و کار از دیدگاه اسلام و قرآن،کنفرانس ملی کارآفرینی و مدیریت کسب و کارهای دانش بنیان، بابلسر،https://civilica.com/doc/174933  

الوانی، سید مهدی (1384) مدیریت عمومی، تهران، نشر نی.

الوانی،سید مهدی.(۱۳۸۰). طراحی الگوی جامع مدیریت عوامل موثر بر بهره وری نیروی انسانی؛ مدرس علوم انسانی؛ ش ۱۸٫.

اُسد الغابة: ج ۲ ص ۴۲۰ الرقم ۱۹۶۷، دانشنامه قرآن و حدیث ج ۳ ص ۵۲۶.

بختیاری، صادق (1377) مفهوم وجدان کاری و برخی عوامل مؤثر بر آن، مدیریت دولتی، شماره 41-42، تهران.

ﺗﻮﺳﻠﯽ، ﻏﻼﻣﻌﺒﺎس.(1381) ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﺎر و ﺷﻐﻞ. چ.5 ﺗﻬﺮان: ﺳﻤﺖ.

دﻫﺨﺪا، ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ.(1336) ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ. ج 12 و .40 ﺗﻬﺮان: داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان.

راغب اصفهانی، محمد (1383ق) المفردات فی الفاظ القرآن، قم، اسماعیلیان.

سنایی، دکتر نقی (۱۳۹۵) اخلاق کار از دیدگاه اسلام، پایگاه علمی دکتر سنایی، https://drsanaei.blog.ir/1395/06/04

موحدی، محسن (۱۳۹۷)  بررسی مؤلفه های اخلاق کار در اسلام، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، https://hawzah.net/fa/Article/View/

مظاهری، علی اکبر (۱۳۹۶)تعریف امانتداری و ابعاد آن در حرفه، پرتال فرهنگی راسخون.

معین، محمد (1381) فرهنگ فارسی معین (یک جلدی)، تهران، نشر معین.

میر معزّی، سید حسین (1378) نظام اقتصادی اسلام (اهداف و انگیزه ها)، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.

مشایخی پور، محمد علمی (۱۳۹۰) مبانی اخلاق کار از دیدگاه امام علی علیه السلام، دو فصلنامه علمی-پژوهشی مدیریت اسلامی، سال ۱۹، شماره ۱.

طالعی فر، رضا و نیک منش، رضوان و حاجیانی، ملیحه،1399،بررسی اخلاق کار از دیدگاه اسلامی،پنجمین کنفرانس ملی اقتصاد ، مدیریت و حسابداری،اهواز،https://civilica.com/doc/1234630

کلینی، محمد بن یعقوب (1362) الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

نعمتی، محمود (۱۳۹۸) اخلاق حرفه و کار در اسلام،  سایت راسخون.

---