ترکمن حالیسی (قالینی)
یازوچی: ستار رافت یاوز
هر ملتینگ بار بولماسی و بارلیغینی دوام اتدیریپ بیلمسی اوچون ایکی اونوملی عُنصره احتیاجی باردیر. بولارینگ بیرینجیسی کلتور و ایکینجی سی هم دیلدیر. بیرینجیسینی الدن بریپ، یِتیردیگیمیزده کلتورینگ یوقلیغینا (کلتور امپریالیزمی) معروض غالار و ایکینجیسینی یِتیردیگیمیزده بولسا، دل و ادبیاتینگ یوق بولماغی بیلن یوزلشمک مجبوریتینده غالارس…
ترکمن حالیسی؛ دنیانینگ هر بیر یْرینده بارلیق گورکزیون ترکمن خلقینینگ کلتورینینگ مهم و ارزشلی بیر بولومی (پارچه سی) دیر. مونی افتخار بیلن یازماق و آیتماق بولسا، شانسسیزلیق و مشکل وضعیتلر بیلن یوزلشیلسه هم، بول کلتورینگ مونگلرچه ییللاردان باری حالاچه دوام اتیور و دوام اتدیریلیور بولماسینا باغلی دیر…
بول کلتورینگ دایم یاشاماسی و یاشادیلماسی هر قنچه بیزینگ غیز عیاللاریمیزا باغلی بولسا هم، مونینگ تاریخینی و ارزشینی دنیا تانیتماق هر بیر تحصیل گورْن ترکمن جوانینینگ بویونینینگ بورجی دیر. بول سبب بیلن، ترکمن حالیسینینگ دوغری درست بیر شکلده تانینماسینی ساغلاماق اوچون یوله چیقدیغیم دن باری الیمه گچن معلوماتلاری سیزلر بیلن شول شکلده پایلاشماق ایستیورین:
دنیانینگ اینگ قدیمی حالیسی ۳۰۰۰ ییل عیسوی دن اَول، قفقاز داغیندان روس باستان شناسلار طرفیندان کشف ادیلیور. موندان سونگ هخامنشی لار سلطنتی وقتینده هم، اورتا آسیا دا بیر حالی کشف ادیلیور که بولارینگ ایکیسی هم حاضر روسیه نینگ، سنت پترزبورگ شهرینینگ «ارمیتاژ» آدلی موزیمینده محافظه ادیلیور. ایشینگ تعجب ادیلجک بولگی شول که بول حالیلارینگ دوقولیشی (بافتی) حاضرکی افغانستان ترکمنلرینینگ دوقیدیغی حالیلار بیلن عینی و منگزش. حتی شویله که نه ایْریشینده فرق بار، نه شکلینده و نه هم دوقولیشیندا. یعنی شول ۳۰۰۰ ییل مسیح دن اَول تاپیلان و کشف بولان حالیلارینگ هم ترکمن حالیسی بولما احتمالی کوپ یوْقاری و بیر قانچه یازار و تاریخچی طرفیندن هم عینی شکلده ادعا ادیلیور…
ایندی گلینگ “حالی” کلمه سینینگ کوْکینه (ریشه سینه) غارالینگ. بول موضوعدا هر کیمینگ اشیتدیگی داستان و حکایت فرقلی بولیپ بیلر اما اینگ منطقلیسی، آقچه ولسواللیغینینگ «غره بویین» دِییلن قریه سینده “خللی” دییپ بیر غیزینگ ایلک مرتبه حالینی دوقیدیغی و زمانینگ گچمه سی بیلن “خللی” کلمه سینینگ “حالی” کلمه سینه دیگیشدیگیدیر. و حالینینگ کوپ رواج تاپماسی بولسا؛ “خللی” غیز ایلکینجی گزه ک حالینی دوقیدیغینده، مونینگ بیلن باشقا غیزلر هم بحث (کْجشمک) ادیپ، موندن حالی دوقیمانینی یاد آلدیغینا باغلیدیر. حالی رواج تاپیپ، هر ترکمن عیال و غیزی طرفیندن دوقیلمانا باشلاناندان سونگ؛ ایلک زمانلار، اوْل دَوران و زمانینگ پادشاهلارینا هدیه شکلینده بریلسه هم، آهسته آهسته تجارتی بیر مطاع حالینه هم گیلیور. موندان سونگ داشاری یورتلارا ایبریلن حالی لار ایران دا، اوزینه “قالین” آدینی آلیور…
گوْن گچیور، آی گچیور و ییل گچیور اما تقویملار ۱۹۵۳ ییلینی گورکزدیگینده، آقچه نینگ باش (۵) ولسواللیغینا باغلی بولان چهارشانغولی حالی تجاری، حرمتلی حاجی محمد قل “بای”، افغانستانینگ شاهی بولان حرمتلی ظاهر شاه نی آقچه ولسواللیغینا دعوت اتیور. بول دعوته اجابت ادن افغانستانینگ شاهی حرمتلی ظاهر شاهینینگ موتری، شبرغان شهری بیلن مزارشریف شهری آراسیندا کوپری وظیفه سینی گورن “چهارسرک”دن تا آقچه چینلی حالِی اوستینده گلیور. یعنی نیردن غاراسانگیز، ۵-۱۰ کیلومترلیک بیر یول حالی بیلن بزنمیش بولیور. بول شکلده، افغانستانینگ “بیرینجی حالی نمایشی” هم شول دَوراندا، آقچه ولسواللیغیندا برگزار بولیور. و ممکن ایشیدن بولسانگیز، افغانستانینگ ملی صنعچی و آیدیمچیسی بولان حرمتلی دلنوازینگ “بیا برویم قالین ببافیم سوی آقچه” دییپ آیدان آیدیمی هم شول وقتدا ثبت ادیلیور. بول آیدیمینگ اورجینال شکلی، اینگ سونگ زمانلارا چینلی شبرغانینگ (جوزجانینگ) آرشیفینده بارتی اما حاضره چینلی محافظه ادیلیپ ادیلمدیگی حققینده هیچ بیر بیلگی و معلوماته صاحب دال من. مونینگ یانیندا بیر هم اتحاد جماهیر شوروی زمانیندا، روسیه نینگ پایتخیندا بیر عیال-غیز، ترکمن حالیسی موضوعلی بیر کتاب یازانمیش اما بول کتاب باره سیندا هم هیچ بیر معلومات الیمیزده یوق. (روسی دیلینه حاکم بولان بعضی ترکمن دوستلار بول موضوعدا بیزه یاردیمجی و همکار بولسالار ممکن بول موضوعنی گینگیش توتیپ، ترکمن حالسینی یاغشی راق تانیدیپ بیلرس!)
ایندی بیر آز هم ترکمن حالیسینینگ رنگ، دیزاین و شکللری حققینده بیر آز یازایین! ترکمن حالیسی، تقریبا ۱۳۵۳-۱۳۸۰ ییلاری آراسی و اوندان اونگ؛ اوچ رنگده دوقولیورتی. مونینگ سببی هم باشقا رنگلره بلدلیگینگ بولماماسی تی. اما زَمانینگ، حرمتلی آقمراد “بای” یانی تاجرلری طرفیندن فرقلی فرقلی رنگلر افغانستانه گتیریلیور و بول شکلده ترکمن حالیسینده بیر انقلاب دییپ بیلجگیمیز حادثه رخ بریپ فرقلی رنگلرده کی حالیلار رواج تاپیور. حاضرکی ترکمن حالیلارینینگ آماده بولیشینده ۶۰۰دن کوپ رنگ استفاده ادیلیور. و ترکمن حالیسینینگ نقشه لاری هم عینی انقلابی تکنالوژی نینگ پیشرفتی بیلن شاهد بولیور. شویله که بیر زمانلار هر ترکمن عیال-غیزینینگ فکرینده و مغزینده ثبت بولان نقشه لار، تکنالوژی نینگ پیشرفتی بیلن فرقلی حاللار آلیپ، دیگیشیور. بول اساسدا پاکستان و ایران یانی داشاری اولکه لره گیدن مهاجرلارینگ تاثیری هم کوپ دیسک، ممکن اشتباه اتمیش بولماریس. نتیجتاً اینگ سونگ، بیرلشمیش ملترینگ (سازمان ملل) هم همکارلیغی بیلن، هر کیمینگ اوز خواهشینه گوره نقشه دوزلدیلیپ، ترکمن حالیسینی دوقاتماق ممکن بولیور…
ترکمن حالسینینگ افغانستاندا ۸ رقم بافتی (دوقولیشی) بار و ۴ دورلی هم گلیم دوقولیور. نقشه گلدیگیمیزده هم ۱۰۰۰’دن کوپ، متفاوت و فرقلی نقشه دن استفاده بولیور. افغانستاندا ترکمن حالیسی اوچون غزنی یوپی استفاده ادیلیور که بول یوپ، نیوزیلند یوپیندن سونگ دنیاداکی ایکینجی یوپ بولما خصوصیتینه صاحب. بوْل یوپلرینگ ۷۰ فیصدی یونگدن ایگیریلیپ حاضر بولیور اما غالان ۳۰ فیصدی بولسه مرینوس، بلژیک، مشهدی و ولایتی یوپلری یاد بولیپ، ماشینلرده ایگیریلیور…
ترکمن حالیسینینگ تعریفی یازماق بیلن خلاص بولماجاق بولسه هم، بتهوون نینگ، «۹.سنفونی» سینی بسته اتدیگینده کی خیال گویجینی؛ داوینجی نینگ «مونالیزا تابلو»سینی رسم اتدیگینده کی بارماقلارینینگ معرفیتینی و میکل آنژینگ اللرینینگ «داود هیکل”»ینی غورشان وقتینداقی استعدادینی، ترکمن خلقینینگ عیال-غیزلارینینگ و انه لرینینگ “حالی دوقیمه صنعتینده” هممه سینی بیر آراده گورمک ممکن بولیور…
بول صنعتی گورمه/گوریپ بیلمه لُطفینه غُووشمادیقلار بولسه اِلٰی ایستیون بولسالار؛ ترکمن حالیلارینینگ تعریفینی هر زمان، حرمتلی استاد فاروق “سومر”ینگ کتابلاریندا، امبرتو “اکو”نینگ رُمانلاریندا، آسیالی شاعرلارینگ شعرلرینده و فرنگی لرینگ یازیلاری و داستانلاریندا اوقیب بیلرلر…
اوْزین گپینگ خلاصه سی ترکمن حالیسینی، سلجوقلی دورانینینگ نقاشلارینینگ اثرلرینده، روس خاندانلیقلارینینگ مخصوص مسافرخانه لاریندا، عثمانلی امپراطورلیغینینگ قصرلاریندا، لندن ینگ موزیملرینده، آمریکانینگ بازارلاریندا، “گینس ریکوردلار کتابینینگ” آلتین صفحه لاریندا، گرناتا (هسپانیا)نینگ تاریخی مسجدلرینده و دنیانینگ تورت طرفینداقی بیلیم انسانلاری و آدملارینینگ کتابخانه لاریندا گورمک؛ هم انسانی خوشحال اتیور و هم انسانینگ افتخار اتمه سینه سبب بولیور اما عینی زمانده هم اینگ مهمی، بول کلتورینگ یوق بولماماسینی بیزه یادآورلیق اتیور…
آخر جمله لر بولاراق؛ ترکمن حالیسینینگ افغانستانینگ اقتصادینه تاثیریندن هم بیرآز بحث اتمانینگ الزم بولدیغینی دوشونیورین. اوتن ییل یعنی ۱۴۰۱ ییلیندا افغانستاندان، ۱،۱۹ میلیون دالر ارزشنیده ترکمن حالیسی داشاری اولکه لره صادر بولان. ترکمن حالیسی، افغانستانینگ ۱۸ ولایتیندا دوقولیور اما مونینگ ۷۰ فیصدی ترکمنلرینگ اینگ کوپ نفوسینینگ یاشادیغی “سمت شمال” دا دوقولان حالیلاردیر. اما شونی اونوتماماق لازم که افغانستانینگ بول صادراتینینگ ۷۹ فیصدی پاکستان اوستیندن باشقا اولکه لره گچیور…
افغانستانینگ بیرینجی حالی تجارلاری و عینی زمانده هم ملی تجارلار بولان حرمتلی حاجی محمد قل “بای”، حاجی آقمراد “بای”، حاجی صمد “بای” و حاجی قندیل “بای” یانی شخصیتلری هیچ بیر زمان یاددان چیقارماماق لازم. اما حالِی بخشینده حاضرکی دوراندا اینگ فعال حالی شرکتی و باشیندا حرمتلی حاجی صاحب سخی “ایلچ”ینگ بولدیغی “کرکی شرکت”ینینگ هم، ترکمن حالیسی اُوریندا اتیون فعالیتلری اونودولماماسی لازم. “کرکی شرکت”ی ایلک گزک حرمتلی حاجی صاحب عبدالغفار “ایلچ”ینگ باشلیغیندا غورولسه هم حاضر اونینگ ریاستینی و مدیریتینی حرمتلی حاجی صاحب سخی “ایلچ” اونگه آلیپ باریور. یازیداقی بیرینجی (۱) و باشینجی (۵) تصویرلر “کرکی شرکت”ینینگ، آلمانینگ هانوور شهرینده کی حالِی یاریشماسیندا ۲۰۲۴ ییلیندا اینگ یاغشی ۸ حالی آراسینا گیرن نقشه لاریدیر…
————————————
بول هفته کی موضوعمیز بیر آز اُوزِین بولدی، مونگا متوجه من اما اجازه برینگ شونی هم یازایین؛ بیر یرده اوقیپتیم: “ملتینگه و خلقینگه یارارلی بولجاق بولسانگ، ادیپ بیلدیگینگ اینگ کیچی ایشدن باشلا!” دییپ یازیورتی. من یولیما بول هدف بیلن چیقدیم اما امید اتیورن که سیز هم اوز الینگیزدن گیلن نامه بولسه؛ ترکمن خلقی و ترکمن ملتی و بول قدیمی کلتور اوچون ایسیرگمزسینگیز!
کلتوریمیز، دیلیمیز و ملتمیز المداما آیاقدا دوریپ، ساغ و اوستونلیکلی بولماسی آرزوسی بیلن…
————————————
«ترکمن حالیسی شعری»
جهان بازاریندا اوزینی تانیدان
آدینی چیقاران ترکمن حالیسی
اوزاقدان یاینادار دنیانینگ گوزین
غیپ غیزیل گل آچار ترکمن حالیسی
گلین غیزلار، اون بارماغی هنردیر
طلادیر نقره دیر هم سیم و زر دیر
حالینینگ امثالی فصل بهاردیر
گل گلستان بولار ترکمن حالیسی
لندن ده، جرمن ده لعل یانی گیچر
تجارلار غاراشیپ بهاسینی بیچر
ترکمنینگ آدینی عالمه ساچار
گل گلستان بولار ترکمن حالیسی
نوت: بول یازینی آماده اتدیگیم وقت، بیلگیلریندن کوپ یارارلی بیر شکلده استفاده اتدیگیم حرمتلی حاجی صاحب سخی “ایلچ” و “ریاست تولیدکنندگان و صادر کنندگان قالین”ینگ باشلیغی حرمتلی نور احمد “نوری” صاحبه سونگسیز منتدارلیق و تشکرلریمی بیلدیریورین. عینی زمانده هم حالی بخشینده فعالیت اتیون صرف بول ایکی شخصیتیمیزه دال؛ ترکمن بویوکلریمیزه، عیال-غیزلاریمیزا و بول اُوردا، ترکمن حالیسینینگ ایریشیندن توتوپ یوپینه چه فعالیت اتیون هممه انسانلارا باشاری و اوستونیلکلر دیلیورین..
