Uçuş Öncesi

Tüm dünyanın şaşkınlık ve endişe ile izlediği 15 Ağutos 2021 tarihinde Kabil Havalimanından insanları tahliye etmek için kalkan askeri uçakların lastiklerine tutunarak uçmaya çalışan insan seli manzarasının üzerinden bir seneden fazla zaman geçti.

Asıl Soru…

O gün orada neler yaşandığını anlatmadan önce zamanı biraz daha geriye götürerek o malum güne nasıl gelindi diye sorğulamak lazım. Aslında zamanı bir asır öncesine taşıyarak Afganistan’ın bağımsızlığını aldığı günden başlatılabilir ama klasikleşmiş bir cümle ile empratorlukların mezarılığı diyerek tanımlamak yerinde olacaktır. Biz uçuş öncesi 20 yıllık zaman dilimini gözden geçirdiğimizde durum netleşecektir.

20 Yıl Önce…

11 Eylül 2001 tarihinde ABD’deki ekiz külelere yapılan saldırı sonrası ABD bu saldırının faili olarak gördüğü Usma Binladeni yakalamak ve cezalandırmak bahanesi ile Afganistan’a askeri harekat düzenledi. Kuzey İttfakı’nın katılımı ile Afganistan’ın neredeyse  tamamını çok kısa sürede kontrol altına alarak Taliban yönetimine son verildi. 5 Aralık 2001 Bon Anlaşması imzalanarak geçici hükümet kurulmuştur. Geçici hükümette tüm grupların savaş lordlarına görevler verilerek bir nevi Afganistan paylaştırıldı. Afganistan halkından kopuk yurt dışında yapılan bir anlaşma ile teşkil edilen bu geçici hükümet Afganistan’ın geleceğini inşa etme görevini üstlenmiştir. Yanlış koyulan temel üzerine 20 yıl boyunca defalarca aynı yanlış tekrar edildi. Yapılan seçimlere hile karıştı ve seçim güvenirliği baştan itirbaren ortadan kalkmış idi. Defalarca Genel Seçim gerçekleştirildi ve anlaşmazlıklar ortaya çıktı ama ABD yetkilileri kim olsun istese o hükümet kurma yetkisine sahip oldu. 2014 seçimleri sonrası anayasal sistemde olmamasına rağmen ABD’nin baskısı sonucu anlaşmalı bir şekilde iki başlı bir hükümet teşkil edildi. 2019 Genel Seçim sonrası Afganistanda dünya tarihinde bir ilk yaşandı çünkü bir ülkede iki kişi aynı günde ve hatta aynı anda kendini ülkenin cumhurbaşkanı ilan ederek yemin töreni düzenledi. Gene ABD’nin baskıları sonucu aralarında anlaşarak yönetimi paylaştılar. Görücü usulü evlendirilen çiftler gibi devlet yönetiminde olanlar 20 yıl boyunca asla aralarında bir anlaşma ve uyum sağlayamadılar. Zaten bunları desteklerın amacı da suyu bulandırarak balık tutmak olduğu için güçlü bir hükümetin iş başına gelmesini istemiyorlardı. Yabancı ülkelerin desteği ile 20 boyunca ülkenin yönetimini elinde tutan savaş lordları devletin tüm gelirini çaldıkları gibi Afganistan halkının da 20 yılını çalmışlardı.

Demokrasi ve Ülkenin yeniden inşası

200li yıllarda okuma oranı neredeyse %10 bile olmayan Afganistan halkı için demokrasi pek bir şey ifade etmiyordu. Gelişmiş toplumlarda demokrasi kendi hududunu bilen insanların bir arada üzgürce yaşaması demektir ama Afganistanda demokrasi eşittir üzgürlük ve üzgürlük de istediğini yapabilemektir bilinci oluştu. Herkesin  istediğini yapabildiği bir toplumda orman kanunu devreye girdi. Bir tarafta geleneklerine ve inancına bağlı fakir ve köylü insanlar diğer tarafta ise batının ışıltılı dünyasını görmüş onu yaşamak isteyen üzgürlükçü genç nesil vardı. Bu iki kutup arasındaki uçurum gün geçtikçe derinleşirken buna mani almak isteyen ya da orta yol arayan bir devlet mekanizması da yoktu. Tepeden inme demoktasi ile batıya benzer yapılanma ve kalınmaya yönlendirilen devlet kurumları da aynı bataklığın içindeydi. Yolsuzluk, adam kayırma, rüşvette Afganistan dünya devletleri arasında birinci sıradaydı. 20 yıl boyunca tüm dünyadan gelen yardımlar ve kalkına destekleri geldikleri gibi şahsi hesaplarda yurt dışına aktarıldı. Halkın devlete ve devlet yönetiminde olanlara hiç inancı ve saygısı kalmamıştı çünkü hiç biri halkın derdi ile dertlenmediler. Siyasiler sürekli etnik ve inanç çatışmalarını körükleyerek kendilerine destekçi toplamaktan başka ülke hayrına hiç bir girişimde bulunmadılar. Başta da belirttiğimiz gibi yanlış koyulmuş olan temel üzerine sürekli yanlış taşlar eklenince tüm ülkede işler içinden çıkılmaz hal aldı. Ekonomi ve piyasa denetimi hiç uygulanamadı. Askerlik zorunlu değil de paralı olduğu için tüm silahlı kuvvetlerde işsiz ve çaresiz gençler yer aldı. Güçlü bir askeri kuvvet oluşturmak için milyonlarca para harcanmasına rağmen beklenilen olmadı. Zengin ile fakir arasındaki uçurum çok ciddi boyutlara ulaştı öyle ki devlet memurının maaşlarında bile çok ciddi fark vardı. Bir öğretmen aylık 100 ABD doları civarında maaş alırken savaş lordlarının ve siyasilerin danışmanları bile en az 5000 ABD doları maaş alıyorlardı. Ülkenin çok az kısmı zengin ve saltanat sayılacak şekilde abartılı hayat yaşarken nüfusun çoğunluğu açlık sınırının da altında yaşıyorlardı. Yabancı güçlerin ciddi desteği ile birlikte ülkede Talibanlarla savaş da 20 yıl boyunca aralıksız devam etti ama 20 yıl boyunca verilen savaşta sadece savaş lordlarının ve yakınların cebi doldu. Binlerce genç hayatını kaybetti. Yüz binlerce ev yıkıldı. Afganistanda öyle bir aile yok ki  aile üyelerinden birini ya da bir kaçını savaşlarda kaybetmemiş olsun. Savaşta ailesinden kayıp vermeyenler sadece savaşı yönetenler ve onların yakınları çünkü onların hepsinin ailesi yurt dışında yaşıyorlar. 20 yıl boyunca Talibana karşı verilen savaşta bir ilerleme olmadığı gibi başta eğitim olmak üzere ekonomi, tarım, hayvancılık, çifçilik, özel sektör, insan haklı, hayvan hakları vb. Alanlar da 50 yıl öncesinden de kötü duruma geldi. Tabiki burada tek etken ülkeyi yönetenler değildi. Afganistan Orta Asyanın kalbinde yer aldığı için stratijik olarak önemli bir konuma sahip olması sebebiyle bölgede yaşanan siyasi çekişmelerin sonucu bu topraklar her zaman savaş sahnesi olmuştur.

Hal böyle olunca toptan temizlik yapılması gerekiyordu ve bununda tek yolu anlaşmalı şekilde ülke yönetimini Talibanlara teslim etmekten geçiyordu. İşte o hafızalara kazınan uçuşun arkasında 20 yıllık yanlışlar yatıyordu. Anlaşmalı geri çekilmeleri, ülke yönetimi teslimini ve nihyetinde yaşanaları uçuş günü olarak bir sonraki yazıda ele alacağım.